Теріс рельеф формалары — жер бедерінің немесе су айдындарының түбі­нің салыстырмалы түрде төменде орналасқан учаскелері, мысалы өзен алқаптары, ойпаттар, сайлар, құрылыс шұңқырлары және басқалары. Мұндай рельеф формалары әртүрлі табиғи үдерістер нәтижесінде, мысалы эрозия, жел әсері немесе су ағымдарының әрекеті арқылы, сондай-ақ адам әрекеті нәтижесінде (құрылыс үшін топырақ қазу) пайда болады.

Теріс рельеф формалары табиғи және құрылыс процестеріне айтарлықтай ықпал етіп, экожүйелерде судың режимін, өсімдіктер мен жануарлар үшін өмір сүру жағдайларын өзгертуде маңызды рөл атқарады.

Теріс рельеф формаларының мысалдары

✔️ Алқаптар — өзендер мен бұлақтардың әрекеті арқылы түзілген төмен жатқан жерлер, уақыт өте келе арналарын тереңдетіп, кеңейтеді.
✔️ Ойыстар — айналадағы жер бедерінен төмен орналасқан учаскелер, мысалы таулы аймақтардағы ойыстар.
✔️ Жыраулар — су немесе жел эрозиясының әсерінен пайда болған тар әрі терең арықтар.
✔️ Құрылыс шұңқырлары — ғимараттар мен инфрақұрылым құрылысына дайындық кезінде қазылған жасанды тереңдетулер.
✔️ Қарсттық ойыстар — су әсерінен тау жыныстарының (әдетте әктастың) еріуінен беткі қабатта пайда болатын ойыстар.
✔️ Мұздық алақандары — бұрын мұздық болған жерлерде су әрекеті арқылы тереңдей түскен төмендеулер.

Қандай жолмен теріс рельеф формалары түзіледі?

🔹 Табиғи үдерістер:
✔️ Эрозия — су, жел немесе мұз арқылы топырақ пен жыныстар бөлшектерінің ерігіп, жиналып, жойылуы мен тасынуы.
✔️ Жыныстардың тозуы (выветривание) — температура, су және химиялық реакциялар әсерінен жыныстардың ыдырап, ұсақ бөлшектерге бөлінуі.
✔️ Тектоникалық үдерістер — жер қыртысы плиталарының қозғалысы нәтижесінде шұңқырлар мен төмен жатқан жерлердің пайда болуы.
✔️ Мұздықтық үдерістер — мұздықтардың қозғалуы мен еруі жер бетіндегі ойпаттар мен шұңқырлардың түзілуін тудырады.

🔹 Адам әрекеті:
✔️ Қазба шұңқырлар мен шахталарды қазу — ғимараттар мен құрылыстар негізін қалыптастыру үшін жасанды тереңдету.
✔️ Кариер жұмыстары — пайдалы қазбаларды өндіру теріс рельеф формаларын (шұңқырлар, карьерлер) қалыптастырады.
✔️ Инфрақұрылымдық жер жұмыстары — жолдар, канализация жүйелері, су қоймалары және басқа инженерлік нысандарды салу барысында топырақты қазу мен тереңдетулер жасау.

Теріс рельеф формаларының табиғаттағы рөлі

✔️ Аумақты ылғалдандыру — төмендеп жатқан жерлер су жинайтын орынға айналып, көлдер, батпақтар немесе бұлақтар пайда болады.
✔️ Экожүйелер — көптеген өсімдік пен жануарлар түрлері осы ойықтарда мекен етеді, себебі олар ылғалды және қатты ауа-райынан қорғалған орта ұсынады.
✔️ Геологиялық үдерістер — теріс рельеф формалары жер бедерінің бұдан әрі өзгеруіне ықпал етіп, эрозия мен шөгінділер түзілуін жеделдетеді.

Теріс рельеф формаларын құрылыс саласында қолдану

✔️ Құрылыстық алаңдарды дайындау — котловандар мен басқа шұңқырлар ғимараттар негізін, жер асты паркингтерін және инженерлік жүйелерді орналастыру үшін жасалады.
✔️ Гидротехникалық құрылыстар — алқаптар, жыраулар мен котловандар су қоймаларын немесе жасанды су айдындарын құру үшін пайдаланылады.
✔️ Экологиялық зерттеулер — теріс рельеф формаларын зерттеу су ресурстарын, климаттық жағдайларды талдауға және адам әрекетінің табиғи жүйелерге әсерін бағалауға мүмкіндік береді.

Теріс рельеф формаларын зерттеудің артықшылықтары

✔️ Тұрақтылық пен қауіпсіздікті анықтау — теріс рельеф формаларын талдау су тасу, топырақтың шөгуі немесе басқа табиғи апат тәуекелдерін бағалауға көмектеседі.
✔️ Құрылыс жоспарын жасау — бұл формаларды дұрыс пайдалану мен дайындау тиімді әрі қауіпсіз құрылыс жүргізуге жағдай жасайды.
✔️ Табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану — теріс рельеф формаларының түзілу үдерістерін түсіну экожүйелердің бұзылуын болдырмауға және су ресурстарын тиімді пайдалануға ықпал етеді.

Теріс рельеф формалары географияда, экологияда және құрылыс саласында маңызды рөл атқарып, табиғи үдерістерге әсер етіп, инфрақұрылым құру мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.