Сруб — бұл дәстүрлі ағаш үйдің негізгі бөлігі, өңделген тастардан көлденең орналастырылып, арнайы кесу әдістерімен біріктірілген қабырғалар жиынтығы. Классикалық орыс құрылыс терминологиясында "сруб" сөзі жай ғана конструкцияны емес, белгілі бір технология бойынша үй салудың нәтижесін білдіреді. "Стопа" термині синоним ретінде қолданылады, көбінесе қолданбалы құрылыс тәжірибесінде.

Қазақстанның құрылысында, әсіресе солтүстік, шығыс және ішінара орталық аймақтарында, ағаш срубтарды тұрғызу дәстүрлері Ресей мен Шығыс Еуропаның басқа аймақтарынан келген қоныс аударушылар мен жергілікті этникалық ағаш өңдеу дәстүрлерінің көптүрлілігі арқасында дамыды.

Сруб технологиясының тарихи дамуы

Сруб құрылыс техникасы мыңдаған жылдарға созылады. Оның тамыры ежелгі дәуірлерге барып тіреледі, сол кезде адамдар Евразияның солтүстік орманды аймақтарында ұзақ қызмет ететін және жылы баспана салуды бастаған.

Қазақстан далалары мен орманды далаларында сруб технологиясын қолдану жаңа аумақтарды игеруімен байланысты болды, қоныс аударушылар қолжетімді ағаштан үйлер, амбарлар, қоймалар, моншалар және басқа шаруашылық құрылыстар салды.

"Клетью" технологиясы — яғни тастар венецтерін бір-бірінің үстіне кезектесіп орналастыру — жоғары беріктік, егуге төзімділік, жылу оқшаулау және тіпті дала жағдайында салыстырмалы түрде жеңіл құрылыс мүмкіндігін қамтамасыз етті.

Бүгінгі күні сруб технологиясы қайтадан сұранысқа ие болды, себебі табиғи ағаштың экологиялық таза болуы, "тынысуға" қабілеті және бөлмелер ішінде қолайлы микроклимат қалыптастыруы маңызды болып отыр.

Срубтың конструктивті ерекшеліктері

Срубтың негізін бір-біріне тығыз қосылуды қамтамасыз ететіндей өңделген ағаш бөренелердің көлденең орналасуы құрайды. Құрылымның келесі ерекшеліктері бар:

  • Венецтерді (ағаш бөренелер қатарларын) көлденеңінен бір-бірінің үстіне орналастыру, ағаштың егуін ескеру.
  • Бұрыштық қосылыстарды әртүрлі кесу тәсілдері бойынша қалыптастыру.
  • Венецтер арасында жылу оқшаулағыш материалдарды қолдану (пакля, мүк, джут немесе зығыр ленталары).
  • Қабырғаларды нагельдер, шпонкалар немесе басқа бекіткіш элементтер арқылы біріктіру.
  • Құрылыстың алғашқы жылдардағы табиғи егуі – ағаштың кеуіп, тығыздалуынан туындайтын.

Жақсы жиналған сруб қыста жылылықты, жазда салқындықты, жақсы дыбыс оқшаулауын қамтамасыз етеді және ғимараттың ұзақ қызмет ету мерзімін аз күтіммен қамтамасыз етеді.

Срубтардағы бұрыштық қосылыстардың түрлері

Сруб технологиясының негізгі элементі – бөренелерді бұрыштарда қосу әдісі. Бұл тек қана беріктігіне емес, сонымен бірге құрылымның жылу сақтағыш қасиеттеріне де әсер етеді.

Обло (шаша) кесу

Ең кең таралған әдіс. Жоғарғы бөрененің төменгі бөлігінде жартылай дөңгелек ойыс (шаша) жасалады, ол төменгі бөрененің диаметрін дәл қайталайды. Бұрышта бөренелердің ұштары қабырғаның жазықтығынан шығып тұрады.

Артықшылықтары:

  • Құрылымның тамаша тұрақтылығы.
  • Жылудың жақсы сақталуы.
  • Тиісті тәжірибе болған жағдайда орнатудың қарапайымдылығы.

Лапа кесу

Бөренелердің ұштары арнайы өңделеді — тіктөртбұрышты немесе трапеция тәрізді тіс шығарып, қабырғаның жазықтығынан тыс шықпай қосылуына мүмкіндік береді.

Артықшылықтары:

  • Материалды үнемдеу.
  • Ғимараттың пішінінің ықшамдылығы.
  • Сыртқы көрінісінің әдемілігі мен ұқыптылығы.

Кемшіліктері:

  • Жел өтпеуі үшін жоғары дәлдікті талап етеді.

Игла кесу

Бөрененің бір ұшы «қарапайым кесекке» (чашаға) өңделеді, ал екінші ұшы екі қырлы етіп қайырылады да, басқа бөрененің ойығына салынған болады.

Бұл әдіс сирек қолданылған, көбінесе материалды көп үнемдеу қажет болған шаруашылық ғимараттарында пайдаланылған.

Реж кесу

Чаша терең кесілмейді, бөренелер арасында жарықшақ қалады. Бұл әдіс негізінен суық бөлмелерде (шаруашылық құрылыстарында) қолданылған, мұнда жылу оқшаулау бірінші кезектегі маңызды болмаған.

Сруб жасауға арналған материалдар

Срубтың негізгі материалы — қылқан жапырақты ағаштар:

  • Қылқан жапырақты қарағай — қолжетімділігі, өңдеудің жеңілдігі және шірімеуге төзімділігі арқасында ең танымал нұсқа.
  • Шығыс елі — ылғалға аз төзімді, бірақ қарағай тапшы болған жағдайда қолданылады.
  • Қарағай (лиственница) — су мен зеңге төзімді, жоғары беріктігі бар ағаш, банялар мен ылғалдылығы жоғары ғимараттарға өте қолайлы.
  • Кедр — шірімеуге төзімділігі және жағымды хош иісі үшін бағаланады, бірақ жоғары құнына байланысты сирек қолданылады.

Материалды таңдау құрылыс аймағына, ғимараттың мақсатына және жоба бюджетіне байланысты болады.

Қазіргі заманғы срубтар бүтін оцилиндрленген бөренелерден де, профильді немесе желімделген ағаштан да салынуы мүмкін, бұл жоғары дәлдіктегі қосылыстар мен минималды есуге мүмкіндік береді.

Срубты тұрғызу технологиясы

Срубты тұрғызу процесі бірнеше ретті кезеңдерден тұрады:

  1. Негізді дайындау: негіз жасау (көбінесе таспалы немесе бағаналы) және міндетті гидрооқшаулау жүргізу.
  2. Бірінші венецті орналастыру: бұл кезең ғимараттың геометриясын анықтайтын ең маңызды саты. Бірінші венец ең сапалы, шірімеуге төзімді материалдан жасалады.
  3. Венецтерді төсеу: әр келесі венец жылу оқшаулағыш материалдан жасалған төсемге орналастырылады.
  4. Бұрыштық қосылыстарды жасау: таңдалған рубка технологиясына байланысты.
  5. Венецтерді нагельдермен біріктіру: венецтердің бір-біріне қатысты ығысуын болдырмау үшін.
  6. Соңғы жинақтау: терезе мен есік ашықтарын кесу, алаңқы еден мен төбелерді орнату.
  7. Есу мерзімі: дәстүрлі срубтар толығымен есу үшін жарты жылдан бір жылға дейін уақыт қажет, бұл ішкі әрлеу жұмыстары басталмас бұрын.

Қазақстан жағдайында, әсіресе солтүстік және орталық өңірлерде, температураның кенет өзгерістері болғандықтан, есу мерзімі ерекше маңызды болып табылады.

Срубтарды қолданудың артықшылықтары

Срубтардың бірқатар ерекше артықшылықтары бар, олар оларды қазіргі заманғы құрылыс технологияларымен бәсекелестік жағдайда да танымал етеді:

  • Қосымша жылу оқшаулағышсыз жоғары жылу изоляциясы.
  • Ағаштың көпіршікті құрылымы арқылы табиғи желдету.
  • Экологиялық қауіпсіздік және зиянды заттардың бөлінбеуі.
  • Дұрыс күтіммен ұзақ мерзімділік (қызмет ету мерзімі 100 жылдан астам болуы мүмкін).
  • Эстетикалық тартымдылық — срубтар дәстүрлі ағаш үйдің бірегей бейнесін жасайды.

Бұл қасиеттер сруб үйлерін Қазақстан территориясында ауылдық жылжымайтын мүлік, туристік базалар, этникалық стильдегі қонақ үйлер саласында ерекше өзекті етеді.

Срубтарды пайдалану және күту ерекшеліктері

Ағаш – тірі материал, оған назар аударып, күтім жасау қажет:

  • Бревналардың жарықтары, саңырауқұлақтар мен көгеру белгілері үшін жүйелі тексеру.
  • Антисептикалық және өртке төзімді қорғау құралдарымен өңдеу.
  • Венцалар арасындағы буындардың герметизациясын бақылау.
  • Құрылыстың ылғалдылығын болдырмау үшін желдетудің жағдайын тексеру.

Осы шаралар ағаш үйдің қызмет ету мерзімін елеулі түрде ұзартуға және оның эстетикалық қасиеттерін сақтауға мүмкіндік береді.

Қорытынды

Сруб (стопа) — үйдің жай ғана конструктивтік бөлігі емес, көп ғасырлық ағаш сәулет өнерінің дәстүрлерін біріктірген, функционалдылықты, сенімділікті және сұлулықты қамтитын құбылыс. Бүгінде экологиялық бағыттағы құрылыс дамып жатқан жағдайда, срубтарға деген қызығушылық арта түсуде. Қазақстанда, табиғи жағдайлардың алуан түрлілігі құрылыс технологияларын таңдауда ерекше тәсілді талап ететін елде, срубтар өзектілігін сақтап, елдің сәулет ландшафтында лайықты орынға ие болуда.