Слеги — бұл дәстүрлі ағаш құрылысындағы негізгі элементтердің бірі болып табылатын, көлденеңінен төселген бөренелер немесе брустар. Слегілердің үстіне әдетте еден, жабын немесе шатыр жабыны төселеді. Олар көбіне қиылып салынған құрылыстарда, моншаларда, қора-жайларда, тұрғын үйлер мен шаруашылық нысандарында қолданылады.
Қазақ жеріндегі құрылыс саласында, әсіресе дәстүрлі ағаш сәулет өнері кеңінен қолданылған өңірлерде — орыс, қазақ, ұйғыр, татар тәсілдерінде — слегілер берік, ұзақ қызмет ететін әрі қатал климат жағдайларына төзімді ғимараттар салуда маңызды рөл атқарған.
Слегілерді қолданудың тарихи дамуы
Слегілерді құрылысқа пайдалану ерте замандардан белгілі. Алғаш рет бұл тәсілді Еуразияның орманды аймақтарында қоныстанған халықтар қолданған. Бұл ағаштың қолжетімділігі мен оны қол құралдарымен оңай өңдеуге болатындығымен байланысты. Слегіден жасалған құрылымдар күрделі есептеулер мен технологияны қажет етпей-ақ едендер мен жабындарды тез әрі сенімді түрде тұрғызуға мүмкіндік берген.
Қазақстанда, кей өңірлерде ағаш тапшы болғанымен, слегілерді орыс шаруалары, казактар және басқа да қоныс аударушылар өздерінің дәстүрлі ұсталық әдістеріне сүйене отырып пайдаланды. Олар моншаларда, уақытша баспаналарда және шаруашылық құрылыстарында міндетті элемент ретінде қолданылды.
Уақыт өте келе, слегілердің конструктивтік рөлі күрделі архитектуралық шешімдерге де тарады: оларды үлкен ағаш үйлердің жабындарында, төбе құрылымдарында және тіпті храмдар мен қоғамдық ғимараттардың шатырларында пайдаланған.
Ағаш ғимараттардағы слегілердің конструктивтік рөлі
Слегілердің құрылымы нақты функционалдық мәнге ие. Олар еден немесе төбе жабындысының салмағын көтеріп, жүктемені тіреу қабырғаларына немесе аралық тірек элементтеріне біркелкі таратады.
Слегілер атқаратын негізгі міндеттер:
- Адамдар, жиһаз және ішкі құрылғылардан түсетін тік жүктемелерді қабылдау.
- Жүктемені тіректерге нүктелік асқын жүктемелерсіз біркелкі тарату.
- Келесі конструктивтік қабаттың (еден, шатыр, төбе) негізін қалыптастыру.
- Ғимараттың кеңістік қаттылығын арттыру.
Слегілер дұрыс есептеліп, сапалы орнатылған жағдайда ондаған жылдар бойы өз беріктігін жоғалтпай қызмет ете алады.
Слегілерді дайындауға арналған материалдар
Слегілерді жасау үшін дәстүрлі негізгі материал — ағаш. Бұл ретте белгілі бір ағаш түрлеріне басымдық берілген:
- Қарағай — жеңілдігі, беріктігі және шіруге төзімділігі арқасында кең қолданылған.
- Шырша — қарағай жетіспеген жағдайда пайдаланылған, қасиеттері ұқсас, бірақ сәл әлсіздеу.
- Самырсын (лиственница) — ылғалға және биозиянкестерге төзімділігі жоғары болғандықтан, монша мен ылғалды бөлмелердің еденіне жиі қолданылған.
Слегілер әдетте дөңгелек бөренеден жасалды, кейде — жоңғыланған брустан. Бөрененің диаметрі түсетін жүктемеге және тіректер арасындағы аралыққа байланысты таңдалған.
Қазіргі таңда слегілердің аналогтары ретінде желімделген брус, антисептикпен өңделген ағаш материалдар немесе жеңіл шаруашылық құрылыстарында металл профильдер де қолданылуы мүмкін.
Слегілерді төсеу ерекшеліктері
Слегілерді төсеу технологиясы құрылымның мақсаты мен құрылыс түріне байланысты өзгереді:
- Слегілер көлденеңінен, бір-біріне параллель түрде, көтеруші қабырғаларға немесе арқалықтарға төселеді.
- Слегілер арасындағы аралық болжанатын жүктемеге және төсеніш қалыңдығына қарай таңдалады. Дәстүрлі құрылыстарда бұл аралық 50–100 см аралығында болған.
- Слегінің ұштары қабырғаларға (жапа қабаттарына) кірістірілуі мүмкін немесе қабырғаға қондырылған көлденең арқалықтарға тіреледі.
- Слегілердің үстіне қарапайым немесе таза еден төсеніштері, ал шатыр жағдайында — тақтай немесе жонылған ағаш төселеді.
Слегілерді дұрыс төсеу — жүктеменің біркелкі таралуының және бүкіл құрылымның ұзақ қызмет етуінің кепілі.
Құрылыста слегілерді қолданудың артықшылықтары
Слегілерді қолдану бірқатар айқын артықшылықтарға ие:
- Қарапайым құрылым. Слегілерді дайындау мен орнату үшін күрделі құралдар немесе технологиялар қажет емес, бұл оларды жаппай әрі жеке құрылыс үшін қолайлы етеді.
- Үнемділік. Слегілерді пайдалану едендер мен жабындарды орнатуға қажет материалдардың көлемін айтарлықтай азайтуға мүмкіндік береді.
- Сенімділік. Ағашты дұрыс таңдап, слегілерді дұрыс төсеу арқылы конструкцияның ұзақ жылдар бойы берік болуы қамтамасыз етіледі.
- Экологиялық тазалық. Табиғи ағаш "тыныс алатын" үйлерді жайлы микроклиматпен салуға мүмкіндік береді.
- Жан-жақтылық. Слегілерді едендерге ғана емес, сондай-ақ төбелерге, шатыр астындағы төсеніштерге, шатыр жабынына да қолдануға болады.
Бұл артықшылықтар Қазақстан аумағындағы құрылыс үшін аса маңызды, себебі мұнда құрылыс қарапайымдылығы, ұзақ мерзімділігі және климаттық жағдайларға бейімделу шешуші рөл атқарады.
Слегілерді қолданудың кемшіліктері мен шектеулері
Артықшылықтарына қарамастан, слегілердің белгілі бір шектеулері де бар:
- Пролеттер бойынша шектеулер. Егер қабырғалар арасындағы қашықтық тым үлкен болса, конструкцияны күшейту қажет, әйтпесе слегілер жүктеме әсерінен майысып кетуі мүмкін.
- Шіруге бейімділік. Ылғалдан тиісті қорғаныссыз ағаш өзінің механикалық қасиеттерін тез жоғалтады.
- Биозақымдануға сезімталдық. Қорғалмаған слегілерге жәндіктер, зең, саңырауқұлақтар зиян келтіруі мүмкін.
- Тұрақты күтім қажеттілігі. Ылғалдылығы жоғары ғимараттарда слегілердің күйін үнемі тексеріп тұру қажет.
Сондықтан олардың ұзақ қызмет етуі үшін құрылыс нормаларын сақтау, сапалы материалдарды таңдау және ағашты антисептикалық құралдармен дұрыс өңдеу маңызды.
Қазіргі Қазақстан құрылысындағы слегілерді қолдану
Қазіргі жағдайларда слегілер түрлі салаларда қолданылады:
- Жеке тұрғын үй құрылысында — саяжай және ауыл үйлерінде, моншаларда, жазғы асүйлерде, шаруашылық құрылыстарда еден жасау үшін.
- Дәстүрлі сәулетті қалпына келтіруде — этнографиялық кешендерді, туристік базаларды, этно-стильдегі құрылыстарды реконструкциялау кезінде.
- Кіші сәулеттік пішіндерді салуда — верандалар, беседкалар, жапсарлас құрылыстар үшін.
- Шаруашылық нысандарда — қоймаларда, уақытша баспаналарда, амбарларда.
Материалдардың қолжетімділігі мен технологиясының қарапайымдылығы арқасында слегілер төсемдерді жылдам әрі тиімді орнатудың танымал шешімі болып қала береді.
Қазіргі заманғы слегілерді қорғау және өңдеу технологиялары
Қазіргі өңдеу әдістері слегілердің қызмет ету мерзімін едәуір ұзартуға мүмкіндік береді:
- Антисептикалық өңдеу — шіру, көгеру және жәндіктерден қорғайтын сіңірмелер.
- Өртке қарсы өңдеу — арнайы сіңірмелер ағаш конструкциялардың жану қаупін төмендетеді.
- Желімделген брусты қолдану — ішкі кернеулердің болмауының арқасында мұндай материалдар деформацияға және шіруге төзімдірек болады.
- Ағашты өндірістік кептіру — пайдалану кезінде слегілердің шөгуі мен жарылу қаупін азайтады.
Осы технологияларды қолдану слегілерді сапаға қойылатын жоғары талаптары бар маңызды құрылыс жобаларында да пайдалануға мүмкіндік береді.
Қорытынды
Слегілер — ағаш құрылысындағы ең көне, сонымен қатар тиімді элементтердің бірі. Олар жабындар мен едендерді жасаудың қарапайымдылығын, құрылыс үнемділігін және сауатты жобалау кезінде жоғары сенімділікті қамтамасыз етеді.
Қазіргі Қазақстан жағдайында, құрылыс саласында дәстүр мен инновацияны үйлестіру қалыпты жағдайға айналған кезде, слегілер төмен қабатты құрылыс пен тарихи нысандарды қалпына келтіруде де сұранысқа ие болып отыр. Бұл олардың әмбебаптығын, қолжетімділігін және беріктігін дәлелдейді.
