Сажень — бұл көне орыс ұзындық өлшемі, бастапқыда адамның дене мүшелерінің орташа өлшемдеріне негізделген. Ол ғасырлар бойы қашықтықтарды, құрылыстар мен жер учаскелерінің өлшемдерін анықтау үшін, сондай-ақ әртүрлі нысандарды жобалау кезінде қолданылған. Ресейде метрлік жүйе енгізілгенге дейін сажень құрылыс, шаруашылық және инженерлік жұмыстарды жүргізуде негізгі бағдар болған.

Қазақстан аумағында, Ресей империясының, кейіннен Кеңес Одағының құрамында болғандықтан, сажень ұғымы да құрылыс пен тұрмыста кең тараған. Қазірге дейін кей аймақтарда ескі ғимараттар, жер учаскелері мен дәстүрлі сәулет өлшемдерін сипаттауда саженьге сілтеме кездеседі.

Сажень анықтамасы мен параметрлері

Сажень — бұл адамның антропометриялық көрсеткіштеріне негізделген ыңғайлы және айқын ұзындық өлшемі: ересек адамның қолын екі жаққа жайғандағы аралығы немесе аяқтан қалтыққа дейінгі ұзындық. Ресми сажень мәні әртүрлі дереккөздерде бекітілген және оның соңғы өлшемі келесідей:

1 сажень = 48 вершок;
1 сажень = 7 фут;
1 сажень = 84 дюйм;
1 сажень ≈ 2,1336 метр.

Бұл мән XVIII–XIX ғасырларда Ресейде стандартталған және құрылыс, жерге есеп жүргізу, кеме жасау және басқа да салаларда қолданыс тапқан.

Саженнің түрлері

Тарихи тұрғыда саженьнің бірнеше түрі болған, олардың әрқайсысы әр түрлі жағдайларда қолданылып, өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталған.

Кіші сажень

Кіші сажень — бұл көтерілген қолы горизонталь орналасқанда еденнен иық деңгейіне дейінгі қашықтық. Ол ғимарат ішін өлшеу, конструкциялар биіктігін анықтау үшін ыңғайлы болды және қосымша құралсыз қолдануға қолайлы өлшем ретінде пайдаланылды.

Кіші сажень ауылдық үйлер, шаруашылық құрылыстар, моншалар салуда және ғимараттардың ішкі жоспарлауында қолданылған.

Қисық сажень

Қисық сажень — бір аяғының табанынан қарама-қарсы көтерілген қолдың саусақ ұштарына дейінгі қашықтық. Адам денесінің диагональын пайдалану арқылы үлкен қашықтықтарды оңай өлшеуге мүмкіндік берген бұл өлшем кең аумақтарда жиі қолданылған.

Қисық сажень үлкен жер учаскелерін, бақтарды, бау-бақшаларды өлшеуде қолданылған.

Қарапайым сажень

Сонымен қатар қарапайым, яғни әдеттегі сажень — бір қолды созып қойып, екінші қолды да созып саусақ ұштары арқылы иықтар үстінен өлшенетін (қол жаяу) ұзындық. Бұл мән ресми қабылданған 2,1336 метрге ең жақын.

Қарапайым сажень ғимараттар, көпірлер, мұнаралар мен қоршаулар салуда әмбебап өлшеу бірлігі болған.

Саженьді құрылыс саласында қолдану

Метрлік жүйе енгізілгенге дейін құрылыс жұмыстары дерлік толықтай саженьді қолдануға негізделген:

Ғимараттарды жобалау. Қабырғалардың өлшемдері, төбелердің биіктігі, есік проемдерінің ені саженьдер мен олардың бөлшектерінде есептелген.
Учаскелерді белгілеу. Ауылдар мен қалалар салуда жер учаскелері сажень арқылы өлшеніп, межеленген, бұл жер иеліктерінің өлшемін арнайы құралсыз тез анықтауға мүмкіндік берген.
Қоршауларды тұрғызу. Қоршаулар, қабырғалар, бекініс құрылыстары құрылыс есептерін жеңілдету және жұмыстарды бақылау үшін саженьде есептелген.
Кеме жасау. Өзендік және теңіз кемелерін жасауда корпустар мен желкен жабдықтауды сажень бойынша жобалау маңызды бағдар болған.

Өзінің әмбебаптығы мен көрнектілігінің арқасында сажень дәл өлшеу аспабы жетіспеген кезде де құрылыс жүргізуді тиімді еткен.

Қазақстан аумағында саженьді қолдану ерекшеліктері

Қазіргі Қазақстан жерлерінде сажень қолдану Ресей империясы дәуіріндегі орыс ықпалымен де, дәстүрлі қазақ өлшеу әдістерін жаңа жүйеге бейімдеумен де байланысты болды:

Қазақ казак станицалары мен орыс поселкелерін салуда үйлердің, көшелердің және шаруашылық құрылыс нысандарының өлшемдері дәл осы саженьде анықталды.
XIX ғасырдағы алғашқы өнеркәсіптік нысандарды (кеніштер, фабрикалар) тұрғызу кезінде жобалық өлшемдер саженьмен жүргізілді.
Ауылдық жер учаскелерін межелеуде де сажень XX ғасыр басына дейін кеңінен қолданылды, кейін біртіндеп метрлік жүйеге көшумен стандартталды.

Қазақстандағы кейбір көне құжаттарда жерлер мен құрылыс нысандары сипаттамасында сажень өлшемдері кездеседі, бұл тарихи материалдарды зерттеу және реставрациялық жұмыстарды жоспарлау барысында осы өлшемді білудің маңыздылығын көрсетеді.

Артықшылықтары мен кемшіліктері саженьді қолданудың

Артықшылықтары:

Қарапайымдылығы және қолжетімділігі: кез келген адам қажет болған жағдайда өлшеуді өз бетімен жүргізе алатын.
Әмбебаптығы: сажень құрылыс пен шаруашылық өлшеулердің барлық түріне қолданылған.
Логикалық ұтымдылығы: адамның дене пропорцияларына сәйкес келуі өлшемдерді қабылдауды жеңілдеткен.

Кемшіліктері:

Салыстырмалы дәл еместік: дене өлшемдеріне тәуелділігі стандартизацияны талап еткен.
Күрделі инженерлік есептерге шектеулі қолданылу мүмкіндігі.
Метрлік жүйеге көшу кезінде қайта есептеудің қолайсыздығы.

Нақ осы дәлдіктің жеткіліксіздігі мен өлшеулерді біріздендіру қажеттілігі саженьді метрлік жүйеге ауыстыруға басты себеп болған.

Пайдаланудың метрикалық жүйеге өтуі және саженьнің жойылуы

Ресей империясында метрлік жүйеге ресми көшу XIX ғасырдың соңында басталып, XX ғасырдың басында толық бекітілді. Дегенмен тұрмыста және құрылыс саласында, әсіресе ауылдық жерлерде, сажень әлі де ұзақ онжылдықтар бойы қолданылды.

Қазақстан аумағында, әсіресе ауылдар мен шағын қалаларда, сажень XX ғасырдың ортасына дейін жұмыс ұзындық өлшемі ретінде сақталды. Уақыт өте келе, урбанизация мен өнеркәсіптік құрылыс дамыған сайын оның қолданылуы дерлік тоқтатылды.

Алайда сажень туралы естелік мәдени мұра мен тарихи құрылыс тәжірибесінің элементі ретінде сақталып келеді.

Саженьдің қазіргі тәжірибедегі қолданылуы

Бүгінде сажень негізінен:

тарихи-архитектуралық зерттеулерде;
көне ғимараттар мен құрылыстарды реставрациялауда;
этнографиялық және музейлік жобаларда;
дәстүрлі қолөнер технологияларын насихаттауда қолданылады.

Сонымен қатар, сажень секілді көне өлшем бірліктеріне қызығушылық дәстүрлі үй құрылысын барынша шынайы қалпына келтіргісі келетін энтузиасттар арасында артып келеді.

Қорытынды

Сажень — бұл жай ескірген ұзындық өлшемі ғана емес, Ресей мен Қазақстан аумағында архитектура, құрылыс және жерге есеп жүргізу салаларының дамуына зор үлес қосқан маңызды тарихи элемент. Метрлік жүйенің енгізілуіне қарамастан, саженьді түсіну мен білу құрылыс тарихын зерттеу, сәулет ескерткіштерін реставрациялау және дәстүрлі технологияларды зерттеу салаларында өзектілігін сақтап қалуда.

Бүгінде сажень бізге кеңістікті тура «қолмен» өлшеген уақыттарды еске түсіреді, ал құрылыс білімдері ұрпақтан ұрпаққа тікелей тәжірибе мен дәстүр формасында берілген кезеңдердің көрінісі болып табылады.

САЖЕНЬ дегеніміз не?