Сандрик — классикалық сәулет өнерінің сәндік элементі, ол терезе немесе есік ашылуының үстінде орналасқан кішкене карниз болып табылады. Сандриктің негізгі функциясы — ғимараттың фасадын әшекейлеумен қатар, ашылуларға визуалды акцент жасау және жауын-шашыннан ішінара қорғау.
Қазақстанның құрылыс тәжірибесінде, мұнда заманауи сәулет стильдерімен қатар тұрғын және қоғамдық ғимараттарды безендіруде классика элементтері кеңінен қолданылады, сандрик архитектуралық шешім ретінде өз маңыздылығын сақтап келеді. Ол ғимараттарға мәртебелі көрініс, тұтастық береді және объектінің мәртебесін айқындайды.
Сандриктің шығу тегі және тарихи маңызы
«Сандрик» термині латын тіліндегі sandricus сөзінен шыққан, ол «шағын карниз» деген мағынаны білдіреді. Алғашында сандриктер көне архитектурада пайда болып, проемдерді жаңбыр мен қардан қорғау утилитарлық қызметін атқарған, кейіннен фасадтарды безендірудің ажырамас бөлігіне айналған.
Ежелгі Греция мен Римде олар ғибадатханалар, әкімшілік ғимараттар және бай азаматтардың үйлерін безендірген. Қайта өрлеу дәуірі, барокко және классицизм стильдері дамыған сайын, сандриктер күрделі формаларға ие болып, фасадтық декордың негізгі элементтерінің біріне айналған.
Ресей империясының архитектурасында, одан кейін Қазақстандағы XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басындағы сәулет өнерінде сандриктер қоғамдық және тұрғын үй ғимараттарында жиі қолданылған, соның ішінде саудагерлердің особняктері, әкімшілік ғимараттар және оқу орындары құрылымдарында кеңінен кездеседі.
Сандриктің сәулеттегі негізгі функциялары
Сандрик бірнеше функцияны бірден атқарады, утилитарлық және эстетикалық міндеттерді үйлестіреді:
- Декоративтік функция. Сандрик проемдарды безендіріп, фасадты көркемдейді және ғимараттың композициялық осьтерін қалыптастырады.
- Сәулеттік бөлу. Терезелер мен есіктерді қабырғаның қалған бөлігінен визуалды түрде бөлуге мүмкіндік беріп, проемдерге назар аударады.
- Қорғау функциясы. Шығыңқы элемент жаңбыр суын терезе немесе есіктің жоғарғы бөлігінен бөліп, жабынның зақымдану ықтималдығын азайтып, конструкциялардың қызмет ету мерзімін ұзартады.
- Стильдік тұтастықты қалыптастыру. Сандриктер ғимараттың сәулеттік бейнесін таңдалған стильге сәйкес қалыптастыруға көмектеседі — қатаң классицизмнен бастап талғампаз бароккоға дейін.
Қазақстандағы қазіргі жобалау жағдайында сандриктің рөлі көбінесе декоративтік функцияға ауысып отыр, бірақ оның дұрыс қолданылуы ғимараттың эстетикалық тартымдылығын арттыра береді.
Конструктивтік ерекшеліктері сандриктердің
Сандриктің конструкциясы ғимараттың сәулеттік стиліне, проем түріне, фасад материалына және жалпы жобалық шешімдерге байланысты өзгеріп отырады. Классикалық мағынада сандрик келесі элементтерден тұрады:
- Қақпақ (қорғаныс қабаты) — негізгі шығыңқы бөлікті құрайтын көлденең жазықтық.
- Фронтон бөлігі — үшбұрышты, сегментті (доға тәрізді), аркалы немесе тік сызықты формада болуы мүмкін.
- Консольдер немесе кронштейндер — сандрикті төменнен қолдап, оған аяқталған түр беретін декоративтік тіреуіштер.
Сандриктің өлшемдері әдетте терезе немесе есік проемінің өлшеміне пропорционалды таңдалады: ені проемнен сәл үлкен болып, шығыңқы бөлігі ғимарат масштабынан тәуелді 15-тен 50 см-ге дейін өзгереді.
Қазақстандағы ғимараттар үшін, қыста қар жүктемесі үлкен болатындықтан, сандриктердің беріктігіне және су мен қарды тиімді ағызу қабілетіне қосымша талаптарды ескеру маңызды.
Сандриктердің түрлері
Сандриктер пішініне, құрылымына және стильдік ерекшеліктеріне байланысты бірнеше негізгі түрге бөлінеді:
Түзу (тік) сандрик
Бұл — ең қарапайым және қатаң түрі: көлденең плита, кейде консольдермен (тіреуіштермен) тірелген. Түзу сандриктер классикалық және неоклассикалық сәулет стильдеріне тән.
Үшбұрышты сандрик (фронтонды түр)
Антикалық храмның фронтонын еске түсіретін үшбұрышты формаға ие. Классицизм мен ампир сәулетінде жиі қолданылады, салтанаттылық пен асқақтықты білдіреді.
Доғалы (сегментті) сандрик
Доға немесе арка сегментіне ұқсайтын пішінді иеленеді. Барокко мен Ренессанс сәулетінде қолданылады, ғимараттың қасбетінде «ағып тұрған», динамикалық сызықтарды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Бұрышты немесе күрделі сандрик
Қисық сызықты профильдер мен әртүрлі пішіндерді біріктіретін, күрделі элементтерден тұрады. Мұндай сандриктер барокко, рококо және эклектика стильдеріндегі ғимараттарға тән.
Ою-өрнекті сандрик
Сылақ, ою, мүсіндік элементтермен — вазалармен, гүлтізбелермен, маскарондармен безендірілген. Мұндай түрлер көбіне сән-салтанатты үйлерде, қоғамдық ғимараттарда және шіркеулерде кездеседі.
Сандриктерді жасауға арналған материалдар
Сандриктерді дайындауда дәстүрлі және заманауи материалдар қолданылады:
- Табиғи тас (құмтас, әктас, гранит) — монументалды ғимараттар үшін;
- Әк пен гипс негізіндегі сылақ қоспалары — жеңіл декоративті қасбеттер үшін;
- Ағаш — аз қабатты архитектурада, әсіресе жеке үйлер мен саяжайларда;
- Металл (соғылған немесе құйылған шойын) — шағын әрі сәнді сандриктерге;
- Полимербетон мен шыныпластик — жоғары дәлдікпен архитектуралық декор жасауға арналған заманауи жеңіл материалдар.
Қазақстан жағдайында температура ауытқуларына және ультракүлгін сәулеленуге төзімді, аязға шыдамды материалдарды таңдау аса маңызды.
Қазақстан жағдайында сандриктерді жобалау және орнату ерекшеліктері
Қазақстанда салынатын ғимараттарға арналған сандриктерді жобалауда келесі факторларды ескеру қажет:
- Сейсмикалық белсенділік – Алматы мен Алматы облысы сияқты аймақтарда;
- Жел жүктемесінің жоғары болуы – дала мен таулы аймақтарда;
- Температуралық ауытқулар – жазда +40 °C-тан, қыста –40 °C-қа дейін;
- Қолданылатын материалдардың ылғалға және аязға төзімділігіне қойылатын жоғары талаптар;
- Қасбетке түсетін қосымша жүктемені барынша азайту қажеттілігі.
Сандриктерді орнату кәсіби мамандармен, бекіту элементтерін міндетті түрде есептеу, күшейтілген анкерлерді пайдалану және қабырғаларға түйісетін жерлерді герметизациялау бойынша барлық нормаларды сақтау арқылы жүзеге асырылуы тиіс.
Сандриктерді жобалау және орнату кезінде жіберілетін қателіктер
Жіберуге болмайтын кең таралған қателіктер:
- Проемге қатысты пропорция сақталмаған жағдайда сандриктің өлшемін дұрыс таңдамау;
- Бекіту технологиясының бұзылуы — жел немесе аяз әсерінен конструкцияның ажырауына немесе бұзылуына әкеледі;
- Жарылуға, түсінің оңуына немесе деформацияға бейім материалдарды қолдану;
- Суды дұрыс ағызу жүйесінің болмауы, бұл сандриктің астында ылғал жиналуына және қасбет әрлеуінің бұзылуына себеп болады.
Қазақстанның заманауи архитектурасында сандриктерді қолдану
Қазақстанның заманауи архитектурасында сандриктерді қолдану:
- Бизнес және премиум санатындағы тұрғын үй кешендерінің элементтері ретінде;
- Әкімшілік ғимараттардың декоративтік бөлшектері ретінде;
- Қала сыртындағы коттедждердің қасбеттік безендіру бөліктері ретінде;
- Тарихи сәулет нысандарын қалпына келтіру және қайта жаңғырту элементтері ретінде;
- Энергоүнемді қасбеттері бар "ақылды үйлерді" жобалау кезіндегі функционалдық декор ретінде.
Қазіргі заманғы сандриктер қасбеттің қатаң геометриясын айқындайтын ықшам әрі минималистік пішінде де, ғимараттарға тарихи стиль белгілерін қайтаратын бай безендірілген нұсқада да орындала алады.
Қорытынды
Сандрик — бұл жай ғана терезе немесе есікке арналған сәндік элемент емес, ол ғимараттың сәулеттік тіліндегі маңызды бөлшек. Ол проемдердің маңыздылығын айқындайды, қасбеттің композициясын қалыптастырады, классикалық тұтастық элементін енгізеді және қорғаныс қызметін де атқара алады.
Қазақстанның құрылысында және сәулетінде сандриктерді сауатты қолдану көркем, салмақты әрі үйлесімді ғимараттар жасауға мүмкіндік береді, бұл заманауи дизайн талаптарына да, тарихи дәстүрлерге деген құрметке де сай келеді.
Дұрыс жобалау мен кәсіби орнату кезінде сандрик нысанның сыртқы келбетін айтарлықтай жақсартып, оның даралығын айқындайтын маңызды элементке айналады.
