«Рельеф» термині құрылыс саласында екі негізгі мағынада қолданылады: біріншісі — ғимараттарды сәулеттік және декоративтік әрлеуде қолданылатын жазықтықтағы рельефтік мүсіндік бейнелеу, екіншісі — жер учаскесі немесе аумақ бетінің конфигурациясы. Екі жағдайда да рельеф маңызды рөл атқарады, себебі ол нысанның эстетикалық қабылдауына және жобалау мен құрылыс кезінде қабылданатын техникалық шешімдерге әсер етеді.
Қазақстанның құрылыс индустриясы үшін, табиғи жағдайларының әртүрлілігі — Алатаудың таулы массивтерінен бастап Ақмола облысының жазық аймақтарына дейін — рельефті ескеру әсіресе маңызды. Рельеф ерекшеліктерін дұрыс түсіну табиғи ортаның мүмкіндіктерін тиімді пайдаланатын, тұрақты, қауіпсіз және үйлесімді нысандар жасауға мүмкіндік береді.
Архитектуралық декор элементі ретінде рельеф
Архитектурада рельеф — жазықтықтағы мүсіндік бейнелеу, оның орындалу тәсілі көркем идеяға және технологиялық мүмкіндіктерге қарай әртүрлі болады. Рельеф ғимарат фасадтарын безендіруде, интерьерлерді түрлендіруде және ескерткіштік құрылыстарды жасау кезінде кеңінен қолданылады.
Рельефтің жазықтықтан қаншалықты шығып тұратынына қарай бірнеше түрі бар:
- Барельеф — бейне фонға жеңіл ғана шығарып бейнеленеді, жұмсақ және тегіс өтуді қамтамасыз етеді.
- Горельеф — элементтер негіз жазықтығынан едәуір шығып, дерлік толық үшөлшемді композиция тудырады.
- Қойланоглиф (терең рельеф) — сурет фоның деңгейінен төмен қашалған, беттің тереңдігі мен көркемдігін арттырады.
Рельефтік элементтер тек эстетикалық функцияны ғана атқармай, ғимараттың архитектуралық образындағы символдық мәнді де жеткізеді – ғимарат тарихы, мәдениеті немесе тағайындауын бейнелейді.
Қазақстанда жаңа қоғамдық ғимараттарда (музейлер, театрлар, әкімшілік орталықтар) және тарихи ескерткіштерді реставрациялау кезінде фасадты рельефтермен безендіру мәдени маңыздылықты сақтап, күшейтеді.
Архитектуралық рельефті жасау материалдары мен технологиялары
Қазіргі құрылыс саласында рельефті орындаудың бірнеше әдісі ұсынылады:
- Бетон — фасадтық декордың ірі элементтерін қалыптастыруға мүмкіндік беріп, атмосфералық әсерге төзімді.
- Сылақ қоспалары — сыртқы және ішкі қабырғаларда арнайы шаблондар қолдана отырып рельеф жасауға арналған.
- Табиғи тас — жоғары көркемдік құндылығы бар рельефтік бейнелер үшін дәстүрлі материал.
- Металл және композиттер — заманауи сәулет декорында динамикалық әрі жеңіл панельдер жасауға қолданылады.
Материалды таңдау рельефтің сыртқы көрінісімен бірге оның қызмет ету ұзақтығына, климаттық шарттарға төзімділігіне әсер етеді. Қазақстандағы қатты температура ауытқуларын ескере отырып, материалдардың аязға, ультракүлгін сәулеге және ылғалға төзімділігіне ерекше назар аудару қажет.
Жергілікті рельеф: жобалау және құрылыс үшін маңызы
Құрылыс саласындағы «рельеф» түсінігінің екінші маңызды мәні – жер бедерінің физикалық пішіні. Жергілікті рельеф конфигурациясы жобалау мен құрылыс кезеңдерінің бәріне үлкен әсер етеді:
- Жер жұмыстарын жүргізу қажеттігін анықтайды: алаңды тегістеу, үйінділер немесе қазықтар жасау.
- Іргетас түрін таңдауға ықпал етеді: мысалы, беткейлерде свайлы не тереңдігі әркелкі ленталы іргетастар тиімдірек.
- Су ағызу жолдарын ұйымдастыруды белгілейді: беткейлері, табиғи ойпаттары, уақытша су арналары.
- Құлдырауларды нығайту, терассалау және эрозияға қарсы шаралар талаптарын анықтайды.
Әрбір құрылыс жобасының – жеке тұрғын үй болсын, ірі өндірістік кешен болсын – басталуы рельеф анализінен басталады.
Құрылыс алаңында рельефті зерттеу тәсілдері
Жоба жұмыстарынан бұрын жер бедерін жан-жақты зерттеу мақсатында топографиялық түсіру жүргізіледі. Сүру нәтижелері бойынша жасалатын топографиялық жоспар:
- Участоктағы биіктік ауытқуларын бағалауға;
- Су таралу жоталарын, топырақ ойпаттарын анықтауға;
- Су басу немесе жаңбыр суы ағып кету қаупі бар аймақтарды белгілеуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның таулы және тау етегі аудандарында, рельеф күрделілігі жоғары болғандықтан, тахеометр мен GPS-құралдарын қолданатын аспаптық геодезия қолданылады.
Рельеф туралы нақты деректер жер жұмыстары көлемін есептеу, инженерлік желілер мен нөсер су ағызу жүйелерін жобалау үшін аса маңызды.
Рельефтің сәулеттік шешімдерге әсері
Жер бедері ғимараттардың сәулеттік композициясына тура әсер етеді:
- Беткейлерде ғимарат бірнеше деңгейде жобаланып, терассалар мен баспалдақ қосылыстары ұйымдастырылады.
- Жазық жерде фасадтардың көлденең сызықтары, олардың ұзындығы мен масштабы басты назарда болады.
- Шұңқырлы аймақтарда ғимараттар табиғи ландшафтқа ішінара еніп, жер жұмыстарын азайтып, табиғи дренаж желісін сақтай алады.
Рельеф ерекшеліктерін дұрыс пайдалану жер жұмыстары көлемін минимумге дейін азайту арқылы құрылыс шығындарын төмендетіп қана қоймай, табиғи ландшафтқа үйлесімді еніп, бірегей сәулеттік орта жасауға мүмкіндік береді.
Қазақстан қалаларында жер бедерін ескере отырып жасалатын сәулеттік шешімдер, әсіресе төмен қабатты және коттедждік құрылыстар жобаларында, барған сайын кеңінен қолданыла бастады.
Қазақстанда күрделі рельефте құрылыс ерекшеліктері
Алматы таулары сияқты жоталы рельефі аймақтарда қосымша міндеттер туындайды:
- Терассалау және қарсы беткі қабырға құрылыс арқылы беткейлерді эрозиядан қорғау;
- Біркелкі емес жүктемелерді ескере отырып іргетас жобалау;
- Беткейлерді жуып ағызбау үшін тиімді су ағызу жүйелерін ұйымдастыру;
- Геоторлар, габион конструкциялары және беткейлерді армирлеу секілді нығайтушы шараларды қолдану.
Солтүстік пен орталық аймақтарда, рельеф сәл өтпелі болғандықтан, құрылыстар алаңдарын жоспарлау мен еру сулардың торапталуын болдырмау басты назарда болады.
Рельеф және аймақты абаттандыру
Жер бедерінің конфигурациясы ғимараттар айналасындағы кеңістікті ұйымдастыруға айтарлықтай әсер етеді:
- Терассаланған аумақтарды жасау демалыс, бақ немесе шаруашылық қажеттіліктеріне арналған функциялық зоналарды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
- Табиғи беткейлерді пайдалану дренаж жүйелерін ұйымдастыруды жеңілдетеді.
- Қабырға тіреулері, баспалдақтар мен беткейлерді сәулеттік безендіру қажеттілікті тартымды дизайн элементіне айналдырады.
Қазақстанның заманауи тұрғын кешендері мен коттедждік аймақтарында абаттандыру жоспарлау табиғи рельефті сақтау және оны жалпы құрылыс концепциясына интеграциялау ұстанымына көбірек негізделеді.
Қорытынды
Құрылыс саласында рельеф — бұл құрылыс әрекеті өрбитін жай фон ғана емес, архитектуралық шешімдерге, ғимараттарды тұрғызу технологиясына және құрылыстардың эксплуатациялық сипаттамаларына әсер ететін белсенді элемент.
Рельефтің декоративтік және инженерлік функцияларын түсіну табиғи ортаға үйлесімді еніп, қазіргі заманғы қолайлылық, қауіпсіздік және энергия тиімділігі талаптарына сай ғимараттар жасауға мүмкіндік береді. Қазақстанның әртүрлі табиғи ландшафттары жағдайында рельефті ескеру жобаның көлеміне қарамастан сапалы құрылыс үшін маңызды шартқа айналады.
Рельефпен сауатты жұмыс жүргізу құрылысқа кететін шығындарды азайтып қана қоймай, табиғи факторларға төзімді және тұрмыс пен жұмыс үшін тартымды бірегей, ұзақ қызмет ететін сәулеттік орта қалыптастыруға мүмкіндік береді.
