Өртке төзімділік шегі - бұл құрылыс конструкциясының өрт кезінде өз негізгі функцияларын сақтай алатын уақытының көрсеткіші. Уақыт от қолданылған сәттен бастап минутпен немесе сағатпен есептеледі, доғылу қаупі туындағанға дейін: жүктемені көтере алмауы, бұзылуы, критикалық деформацияларының пайда болуы немесе толық жарықтардың түсуі. Сонымен қатар, өртке төзімділік шегі отқа қарсы бетінің температурасы шамамен 220 °C жеткенге дейінгі уақытпен бекітіледі — бұл органикалық материалдардың өзі тұтану мүмкіндігі туындайтын шек.

Құрылыс саласында өртке төзімділік шегі адам қауіпсіздігі мен ғимараттардың бүтіндігін сақтауда шешуші рөл атқарады. Өртке төзімділік көрсеткіші неғұрлым жоғары болса, эвакуация және өртті сөндіру үшін соғұрлым көп уақыт беріледі, ал конструкциялардың қирауы қаупі төмендейді.

Өртке төзімділік шегі как қалай анықталады

Өртке төзімділік шегі құрылыс конструкцияларының зертханалық сынақтары арқылы анықталады. Бұл сынақтар белгіленген әдістемелер бойынша, Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары мен «ҚР құрылыс нормалары» талаптарына сәйкес жүргізіледі. ISO халықаралық стандарттарына және СН РК нормаларына үйлесімді әдістер қолданылады.

Сынақтар келесі кезеңдерден тұрады:

  • Конструкция үлгісін орналастыру. Қабырға, шымырма, бағана секілді үлгілер арнайы пешке қойылады.
  • Өрттің стандартты температуралық қисығының әсері. Пеш ішінде орташа өрт температурасы уақыт бойынша 600 °C дейін, содан кейін жоғарылайды.
  • Үш негізгі критерий бойынша бақылау:
    • Жүк көтеру қабілетін жоғалту — үлгі жүктемені үздіксіз қабылдай алмайды;
    • Бүтіндікті жоғалту — жарықтар және саңылаулар пайда болып, от пен түтін өтеді;
    • Теплооқшаулағыштықты жоғалту — от жағылмаған бетінде температура 220 °C–тен асады.

Конструктивтік ерекшеліктеріне қарай бір немесе бірнеше критерийлер бойынша есеп жүргізіледі. Сынақтағы уақыт минутпен есептеледі (30, 60, 90, 120 минут және т.б.), әрбір критерий бойынша шекті уақыттар анықталады.

Өртте құрылыстың бұзылу үрдістерінің негізгі кезеңдері

Өрт кезінде құрылыс конструкциясы бірнеше сатылы өзгерістерді бастан кешіред:

  • Материалдың қызуы. Жоғары температура әсерінен болат, бетон, ағаш сияқты құрылыс материалдарында физико-химиялық өзгерістер жүреді.
  • Мықтылықтың төмендеуі. Қызу температурасы көтерілген сайын материалдардың беріктігі (болаттың созылу және ілінісу мықтылығы, бетонның сығылу беріктігі, ағаштың механикалық қасиеттері) күрт төмендейді.
  • Деформациялар. Термикалық кеңею салдарынан элементтерде критикалық деформациялар пайда болып, геометриялық пішіні өзгереді.
  • Бұзылу немесе құлау. Материалдар жүктемені көтере алмай қалғанда – іргетас, бағаналар, шымырмалар немесе басқа бөліктердің сәтсіздігі басталып, конструкция істен шығады.

Өртке төзімділік шегі осы төрт кезеңге қарсы конструкцияның бұзылмай тұра алатын уақытын анықтайды.

Өртке төзімділік шегін жобалауда ескерудің маңызы

Ғимараттар мен құрылыстарды жобалау барысында барлық тіректі және қоршаушы конструкциялардың өртке төзімділік шегін міндетті түрде ескеру қажет. Бұл көрсеткіш өрт таралуының бастапқы кезеңінде адамдарды қауіпсіз эвакуациялауға, өрт сөндіру қызметінің кіруіне және ғимараттың қирауын болдырмауға мүмкіндік береді.

Өртке төзімділік шегін ескеру қажеттігінің негізгі себептері:

  • Адамдардың қауіпсіздігі. Өртке төзімділік шегі жоғары болған сайын, конструкциялардың құлау қаупі төмендейді және эвакуацияға көбірек уақыт бөлінеді.
  • Мүлікті сақтау. Берік конструкциялар өрттің таралу жылдамдығын бәсеңдетіп, материалдық шығындарды азайтады.
  • Құрылыс нормаларына сәйкестік. Барлық ғимараттар Қазақстан Республикасының СН және өрт қауіпсіздігі талаптарына сай жобалануы тиіс.
  • Сақтандыру талаптары. Сақтандыру компаниялары ғимараттың өртке төзімділік деңгейін ескере отырып, сыйлықақы мөлшерін белгілейді.
  • Репутациялық тәуекелдер. Ғимараттардың сенімділігі мен қауіпсіздігі құрылыс компаниялары мен басқарушы ұйымдардың беделіне тікелей әсер етеді.

Арнайы маңызды нысандар: ауруханалар, мектептер, қонақүйлер, көпқабатты тұрғын үйлер және өндірістік ғимараттар – мұнда өртке төзімділік шегі ең жоғары болуы керек.

Құрылыс конструкцияларын өртке төзімділік шегі бойынша жіктеу

Өртке төзімділік шегін сақтайтын уақытына қарай конструкциялар бірнеше категорияға бөлінеді. Бұл категориялар материалдарға және қорғаныс әдістеріне қойылатын минималды талаптарды анықтайды.

Уақыт бойынша шамамен жіктеу:

  • EI 15–30 — бастапқы деңгейдегі қорғаныс конструкциялары (есіктер, тұрғын үйлердегі ішкі қасбеттер).
  • EI 60 — стандартты бөлмелер аралық қабырғалар, тұрғын үйлердегі перекрытиялар.
  • EI 90–120 — қоғамдық және әкімшілік ғимараттардағы тірек қабырғалар мен перекрытиялар.
  • EI 180 және одан жоғары — өндірістік нысандар, қоймалар және жоғары қауіпті техникалық бөлмелер конструкциялары.

Белгілеулері:

  • E (бүтіндік) — конструкция от пен газдардың өтуін тоқтату қабілеті.
  • I (жылу оқшаулау) — конструкция жылу беруді шектеу қабілеті.

Көп жағдайда жобалық талаптар бойынша осы екі сипаттаманың үйлесімі қажет болады.

Өртке төзімділік шегін арттыру жолдары

Жобалық немесе пайдалану жағдайлары конструкциялардың өртке төзімділігін жоғарылатуды талап етсе, келесі арнайы шаралар қолданылады:

  • Өртке қарсы қаптамалар. Металл мен ағаштың қызуын бәсеңдететін арнайы бояулар, жағу материалдары немесе облицовкалар.
  • Өртке төзімді материалдарды пайдалану. Өртке төзімді қоспалары бар бетон, арнайы гипсокартон, базальт жүнінен жасалған оқшаулағыштар.
  • Конструктивтік шешімдер. Тірек элементтердің қалыңдығын арттыру, жоғары өртке төзімді шегіндегі облицовкалар қолдану.
  • Қосымша қасбеттер орнату. Ғимарат ішінде өрт таралуын шектеуге арналған секциялар немесе өртке қарсы бөлімшелер.

Осы шаралар ғимараттың өрт жағдайында өзінің беріктігін сақтайтын уақытын едәуір ұзартады.

Өртке төзімділікті есептеу және қамтамасыз ету кезіндегі типтік қателіктер

Жүктемені төмен бағалау

Өрт жүктемесін (жанғыш материалдар, жабдық көлемі) ескермей конструкцияны жобалау өртке төзімділік көрсеткіштерін төмен түсіруге әкеледі.

Материалдарды дұрыс таңдамау

Өртке төзімділік сипаттамалары расталмаған материалдарды қолдану конструкцияның шынайы отқа төзімділігін әлсіретеді.

Өртке қарсы қаптамалардың бүтіндігін бұзу

Қаптамаларды зақымдау немесе дұрыс ұсталмау қорғаныс тиімділігін күрт төмендетеді.

Техникалық қызмет көрсетпеу

Ғимаратты пайдалану барысында өртке қарсы қорғаныс жүйелерін жүйелі тексеріп, жөндеуді жүргізу — берілген өртке төзімділік деңгейін сақтау үшін міндетті.

Қорытынды

Өртке төзімділік шегі — ғимараттар мен құрылыстар қауіпсіздігінің ең маңызды параметрлерінің бірі. Ол конструкциялар отқа қалай төтеп бере алатын уақытын анықтап, адамдардың эвакуация жасауына мүмкіндік береді және материалдық шығынды азайтады. Қазақстандағы құрылыс талаптары үнемі қатаңдалып отырған жағдайда өртке төзімділікті дәл есептеу және қамтамасыз ету — жобалау мен ғимараттарды пайдалану кезеңіндегі таптырмас міндет. Материалдарды дұрыс таңдау, тиімді өртке қарсы жүйелерді қолдану және ҚР Сәулет-құрылыс нормаларын қатесіз ұстану ғимараттардың сенімділігі мен пайдаланушылардың қауіпсіздігін ұзақ жылдарға қамтамасыз етеді.