ЕР ТҮРІНДЕГІ (ШЕГЕСІЗ) ШАТЫР дегеніміз не?

Ер түріндегі (шегесіз) шатыр — бұл ежелгі және уақыт сынынан өткен шатыр конструкциясы, ол Еуразия кеңістігінде, соның ішінде Қазақстанда да дәстүрлі ағаш құрылысында кеңінен қолданылған. Бұл құрылымның негізінде теспе (жонылған тақтай) жабындысын көлденең орналасқан бөренелер — салмалар үстіне төсеу принципі жатыр. Салмалардың ұштары срубтың фронтонын құрайтын көлденең бөренелерге ойылып орнатылады.

Ер шатырдың ең маңызды сипаттарының бірі — металл бекіткіштердің (шеге, бұранда, қапсырма) мүлде қолданылмауы. Барлық элементтер ойықтар, қиықтар және тығыз түйістіріп орнату әдістері арқылы біріктіріледі. Бұл конструкцияны ерекше берік, деформацияларға төзімді және ұзақ мерзімді етеді.

Ер түріндегі шатырдың пайда болу тарихы

Ер түріндегі шатырлар ағаш негізгі құрылыс материалы болған ежелгі өңірлерде пайда болған. Қазақстан мен оған шекаралас аймақтарда мұндай конструкциялар ағаш тұрғын үйлерде, шаруашылық құрылыстарда, моншалар мен қамбаларда қолданылған.

Ер шатырлардың кең таралу себептері мыналар болды:

• Құрылысқа қажетті ағаш түрлерінің қолжетімділігі (шырша, қарағай, самырсын);
• Ауыр шегелер мен металл бекітпелерсіз жеңіл, бірақ берік шатыр жасау қажеттілігі;
• Ағаштың маусымдық деформацияларына төтеп бере алатын, саңылаусыз шатыр салуға деген ұмтылыс;
• Ремонт жұмыстарын жеңілдету — ер шатырлар оңай бөлшектеліп, қайта жинақтала беретін, бұл олардың беріктігіне әсер етпейтін.

Көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты жағдайында Қазақстандағы ағаш құрылыс дәстүрлерінің бір бөлігінде жинамалы шатыр элементтері де болған, солардың арасында ер жүйелі конструкция принциптері де көрініс тапқан.

Ер түріндегі шатырдың конструктивтік ерекшеліктері

Ер шатыр минимализм мен тиімділік қағидаттарына негізделген бірегей құрылымға ие:

• Салмалар — шатыр еңісімен параллель орналасатын көлденең бөренелер. Олар фронтонның көлденең бөренелеріне тіреліп, алдын ала дайындалған ұяларға ойылып орналастырылады.
• Фронтонның көлденең бөренелері — сруб конструкциясының бөлігі ретінде салмаларға тірек қызметін атқарады.
• Тес — салмаларға перпендикуляр төселетін кесілген тақтайлар, олар шатырдың тұтас жабындысын құрайды.

Барлық элементтер бір-біріне мұқият үйлестіріліп, металл бекіткіштерді қолдануды қажет етпейді. Бұл, әсіресе, температура ауытқулары үлкен аймақтарда өте маңызды, себебі ағаш пен металлдың әртүрлі жылу кеңеюі қосылыстардың тұтастығын бұзуы мүмкін.

Классикалық ер түріндегі шатырдың еңіс бұрышы жоғары емес (әдетте 15°–30° аралығында), бұл құрылыс материалдарын үнемдеуге және жел жүктемелеріне төзімділікке байланысты таңдалады.

Ер түріндегі (шегесіз) шатырдың артықшылықтары

Ер шатыры бірнеше ғасыр бойы танымал болуына себеп болған бірқатар артықшылықтарға ие:

• Жоғары беріктік пен тұрақтылық — конструкция тұтас кеңістік қаңқасы ретінде жұмыс істейді.
• Бекіткіш элементтердің коррозияға ұшырамауы, бұл ғимараттың қызмет ету мерзімін арттырады.
• Жинау мен бөлшектеудің қарапайымдылығы, бұл шатырды күрделі демонтажсыз оңай жөндеуге мүмкіндік береді.
• Экологиялық тазалық, себебі тек табиғи материалдар қолданылады және құрамында металл бөлшектері болмайды.
• Эстетикалық үйлесімділік, дәстүрлі сәулеттік келбетке сай келеді.

Бұл қасиеттер Қазақстандағы құрылыс жағдайында аса құнды, мұнда ғимараттардың ұзақ мерзімділігі, ауа райының күрт өзгерістеріне төзімділігі және пайдалану шығындарын азайту маңызды рөл атқарады.

Ер түріндегі шатырды орнату технологиясы

Ер шатырды құрастыру бірнеше дәйекті кезеңнен тұрады:

Элементтерді дайындау

Салмалар мен фронтонның көлденең бөренелерін жасау үшін түзу және сапалы бөренелер таңдалады. Теске арналған тақтайлар дайындалады — олар тегіс және жақсы кептірілген болуы тиіс.

Фронтондарды жасау

Фронтондар көлденең бөренелерден құрастырылады, оларға салма орнатуға арналған ұялар ойылады. Ұялар минималды саңылаумен жасалып, салмалардың тығыз орнатылуын қамтамасыз етеді.

Салмаларды орнату

Салмалардың ұштары фронтон бөренелеріндегі ұяларға енгізіледі. Қажет болған жағдайда қосылу нүктелері ағаш сынамен тығыздалады.

Тес төсеу

Орнатылған салмалардың үстіне тес перпендикуляр бағытта төселеді. Тес тақтайлары бір-біріне түйістіріліп немесе аздап қабаттаса төселуі мүмкін — бұл судың жақсы ағуын қамтамасыз етеді. Бекіту тікелей теспенің салмағы және үйкеліс күші арқылы жүзеге асырылады.

Қосымша қорғаныс

Шатырдың жоғарғы бөлігі қосымша ағаш накатпен немесе саз бен сабан қосылған қоспамен жабылуы мүмкін. Бұл әсіресе Қазақстанның солтүстік аймақтарында су өткізбейтін қасиетті күшейту үшін қолданылады.

Самцылы шатырды пайдаланудың ерекшеліктері

Самцылы шатырды дұрыс пайдалану бірқатар факторларды ескеруді талап етеді:

• Ағаштың шөгуі немесе деформациясы салдарынан элементтердің ажырауын дер кезінде анықтау үшін түйіспе тораптарын тұрақты түрде тексеріп отыру.
• Ағашты зең саңырауқұлақтарынан қорғау және отқа төзімділігін арттыру мақсатында антисептикалық және оттан қорғау құрамдарымен өңдеу.
• Қатты жауын-шашын кезінде тікелей су әсерінен тесті қорғау үшін қосымша су ағызғыштар, карниздер мен күнқағарларды орнату.
• Шатыр жүйесін толық бөлшектемей-ақ тестің тозған тақталарын жоспарлы түрде ауыстыру.

Аталған талаптар орындалған жағдайда самцылы шатыр ондаған жылдар бойы өзінің пайдалану және эстетикалық сипаттарын сақтап тұра алады.

Қазақстандағы заманауи құрылыс саласында самцылы шатырды қолдану

Қазіргі шатыр технологияларының дамуына қарамастан, Қазақстанда самцылы шатырларға деген қызығушылық келесі бағыттарда сақталып отыр:

• Тарихи сәулет ескерткіштері мен этнографиялық кешендерді қайта қалпына келтіру.
• Дәстүрлі технологияларды пайдалануға бағытталған экопоселкелер мен ауылдық үйлерді салу.
• Этнотуризмді дамыту — ұлттық стильде қонақүйлер мен демалыс базаларын салу.
• Жеке құрылыс — қарапайымдылық, сенімділік және сәулеттік төлтумалылық бағаланатын елді мекендердегі тұрғын үйлер, моншалар мен шаруашылық құрылыстар.

Самцылы шатырлар — экологиялық емес материалдарды пайдалануды азайтуға және ұлттық құрылыс дәстүрлерін насихаттауға бағытталған орнықты құрылысқа деген қайта жанданып келе жатқан қызығушылықтың бір бөлігіне айналуда.

Самцылы шатыр мен заманауи шатыр жүйелерін салыстыру

Бұл кестеден самцылы шатырдың белгілі бір міндеттерге (мысалы, экоүйлер салу немесе тарихи ғимараттарды қалпына келтіру) сәйкес келген жағдайда заманауи технологиялармен салыстырғанда артықшылықтарға ие болатыны көрініп тұр.

Қорытынды

Самцылы (шегесіз) шатыр — қарапайым құрылымы, сенімділігі мен ұзақ қызмет ету мерзімімен ерекшеленетін дәстүрлі ағаш құрылыс өнерінің бірегей үлгісі. Қазақстанның әртүрлі климаттық жағдайларында, мәдени мұраны сақтау ұмтылысы мен құрылыс саласындағы заманауи талаптар аясында самцылы шатыр технологиясы жаңа өмір табуда.

Дұрыс жобалау, сапалы ағашты таңдау және монтаждау технологиясын сақтау арқылы жылылықты, экологиялық тазалықты және ұлттық сәулет эстетикасын ұштастыратын ғимараттар тұрғызуға болады. Бұл — заманауи құрылыс шешімдеріне лайықты балама.